Τα αστέρια είναι για τον άνθρωπο;

Ένα απ' τ' αγαπημένα μου μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας είναι το Childhood's End (Το Τέλος της Παιδικότητας) του Σερ Άρθουρ Κλαρκ, το οποίο και επισκέφτηκε και τη μικρή οθόνη πριν ένα χρόνο, με αμφιλεγόμενα αποτελέσματα. Ναι, για άλλη μια φορά πήραν ένα επικό βιβλίο και του αλλάξανε τα φώτα, αλλά δε θ' αναφερθώ σ' αυτό. Χάρη σε μια πανίσχυρη εξωγήινη φυλή, τους "Επικυρίαρχους" όπως τους ονομάζαμε εμείς, η ανθρωπότητα επιτέλους βιώνει μια εποχή άνθησης κι ευημερίας. Οι πόλεμοι καταργούνται, το περιβάλλον αποκαθίσταται, υπάρχει αφθονία για όλους, και γενικά έχουμε μια στροφή προς την "ουτοπία", χάρις τους εξωγήινους δαιμονικούς φίλους μας. Αλλά μ' ένα τίμημα. Να μην κάνουμε ούτε βήμα έξω απ' τη Γη, να τερματιστεί το διαστημικό πρόγραμμα και να ξεχάσουμε κάθε ελπίδα να επεκταθούμε στο Σύμπαν, γιατί σύμφωνα με τον Καρέλεν (τον εκπρόσωπο των Επικυρίαρχων), τα αστέρια δεν είναι για τον άνθρωπο!

Αυτό αφορά ένα βιβλίο, αλλά τι γίνεται με τον πραγματικό κόσμο; Έχει δίκιο ο Καρέλεν; Όντως τ' αστέρια δεν είναι για τον άνθρωπο; Υπάρχει κάτι που μας κάνει ανάξιους ν' αγκαλιάζουμε το μεγαλείο του Σύμπαντος; Αν ναι, τι είναι αυτό; Ποιος μας εμποδίζει απ' το να γίνουμε άγγελοι των άστρων; Μήπως είμαστε εμείς οι ίδιοι; Και τι πρέπει να κάνουμε για να το διορθώσουμε;

Θεωρώ πως υπάρχουν 2 σοβαρά εμπόδια που πρέπει να υπερνικήσουμε, αν πραγματικά θέλουμε να ξεκλειδώσουμε τις πύλες του Σύμπαντος, και τα 2 αφορούν εμάς. Το πρώτο εμπόδιο είναι πνευματικό και το δεύτερο τεχνολογικό.

Ας ξεκινήσουμε με το πνευματικό εμπόδιο, το οποίο αγνοεί ο περισσότερος κόσμος επειδή έχει μάθει από μικρό παιδί να το θεωρεί απολύτως φυσιολογικό. Απλά κάντε για λίγο στην άκρη τις απόψεις σας, ρίξτε μια αντικειμενική ματιά γύρω σας, και πείτε μου με το χέρι στην καρδιά αν νιώθετε τόσο περήφανοι για όλο αυτό το μπάχαλο που εμείς οι ίδιοι έχουμε προκαλέσει, που πρέπει να διαδοθεί και στα πέρατα του Σύμπαντος. Ψάχνουμε για ζωή στην Ευρώπη, την ίδια ώρα που καταστρέφουμε τη ζωή στη Γη. Ακούμε το Σύμπαν για βαρυτικά κύματα, την ίδια ώρα που δεν ακούμε τους ανθρώπους δίπλα μας που παρακαλάνε για βοήθεια. Θέλουμε να έρθουμε σ' επαφή μ' εξωγήινους, την ίδια ώρα που ρίχνουμε φάπες σε όποιον διαφωνήσει μαζί μας. Θέλουμε να μετατρέψουμε τον Άρη σε δεύτερη Γη, την ίδια ώρα που μετατρέπουμε τη Γη σε δεύτερο Άρη. Ζητιανεύουμε για λεφτά για να επιστρέψουμε στη Σελήνη, την ίδια ώρα που αυτά ξοδεύονται σε πολέμους και στην ανεύρεση νέων τρόπων εξόντωσης ανθρώπων. Ζούμε σ' ένα περιβάλλον που καλλιεργεί τον ανταγωνισμό και την απληστία, βάζει χρηματική αξία στα πάντα, πετάει την αειφορία στα σκουπίδια, θεωρεί τον ορθολογισμό και την αλληλεγγύη "αφύσικες" και "επικίνδυνες" αξίες για την αυτοκαταστροφική ανάπτυξη που επιβάλει, μας κάνει να φερόμαστε πιο άξεστα και από μπαμπουίνους, και γενικά ζει σαν να μην υπάρχει αύριο και χορεύοντας πάνω σε πτώματα.

Και θέλουμε αυτό έκτρωμα να το επεκτείνουμε και στο Διάστημα; Γιατί; Για να καταστρέψουμε και τ' αστέρια; Βιάζουμε τη Μητέρα μας ασύστολα, και μάλιστα από κάθε τρύπα, αλλά όχι! Αυτό δεν αρκεί! Πρέπει να βιάζουμε και τον Άρη, και τον Κρόνο, και τον Άλφα του Κενταύρου, και τον Kepler 22b, και τον Γαλαξία της Ανδρομέδας, και ό,τι άλλο βρούμε μπροστά μας! Το Σύμπαν μας ανήκει, είμαστε οι εκλεκτοί (το λέει και ο Θεός, ασχέτως αν δεν έχουμε ούτε μία απόδειξη της ύπαρξής του), πάμε να τα κάνουμε όλα ρημαδιό. Και που θα καταλήξει όλο αυτό; Στο να υποβιβαστούμε από σκεπτόμενα όντα σε διαστημικές ακρίδες, καταβροχθίζοντας ό,τι βρουν μπροστά τους και κουβαλώντας τα κόμπλεξ μας σε άλλους κόσμους; Αυτό είναι το μέλλον του ανθρώπου που οραματίζονται μερικοί;

Βέβαια σ' αυτό φταίει και ο εγκέφαλος μας, αλλά τι άλλο μπορεί να κάνει; Λόγω των περιορισμένων ικανοτήτων του, δεν μπορεί ν' αντιληφθεί όλο το σύνολο του κόσμου μας. Αν μπορούσε, ο πολιτισμός μας θα ήταν πολύ διαφορετικός και ίσως και καλύτερος. Λογικό είναι, λοιπόν, να βλέπουμε και να αισθανόμαστε μόνο ένα κομμάτι του Σύμπαντος και όχι όλο το Σύμπαν. Όμως, πλέον η κατάσταση έχει ξεφύγει άσχημα. Η σύγχρονη υλιστική κοινωνία μας είναι μια δημιουργία των ανθρώπινων αισθήσεων, που κακώς υπηρετείται σαν υπέρτατη αξία. Το σημερινό μοντέλο, πάνω στα πρότυπα του οποίου σκέφτεται ο δυτικός κόσμος, είναι υλιστικό και όχι χωροχρονικό. Και είτε μας αρέσει είτε όχι, έχει ημερομηνία λήξης. Κάθε λύση που προτείνεται μέσα στα περιορισμένα όρια του υλιστικού συστήματος μας λειτουργεί ως μπάλωμα, ένα πρόχειρο patch για ένα απαρχαιωμένο και αυτοκαταστροφικό σύστημα που ωθεί τον άνθρωπο στην πνευματική του εξαθλίωση και τέλος στον υλικό του θάνατο. Το σύστημα αυτό δεν έχει θέση ανάμεσα στ' αστέρια, ούτε καν μέλλον στη Γη.

"Μα αυτή είναι η φύση του ανθρώπου, να είναι άπληστος και κακός, και αυτό δεν μπορεί ν' αλλάξει". Κι όμως, όχι. Αν πράγματι ο άνθρωπος γεννιέται άπληστος και κακός, θα είχε ήδη καταστρέψει τον πολιτισμό του, και μάλιστα πολύ πριν επινοήσει τις τράπεζες και τα πυρηνικά όπλα. Και αν όντως η φύση του ανθρώπου δεν αλλάζει, πώς εξηγούνται οι κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές που βιώνουμε σήμερα; Αν ο άνθρωπος δεν άλλαζε, θα ήταν ακόμη στα δέντρα. Τα πάντα αλλάζουν, και ο άνθρωπος δεν αποτελεί εξαίρεση.

Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, έχουμε τις γνώσεις, τα εργαλεία, και τους πόρους για να φτιάξουμε έναν πολιτισμό αφθονίας για όλους, όπου η ορθολογική χρήση των επιστημονικών γνώσεων και των τεχνολογικών εργαλείων θα απελευθέρωνε τον άνθρωπο από κάθε μορφής τυραννία, επιτρέποντας του να επιδιώκει ανώτερα πράγματα και όχι να πιθηκίζει για να επιβιώσει. Αυτό που θέλουμε είναι έναν πολιτισμό αειφορίας, ορθολογισμού και αλληλεγγύης, και αυτό είναι πλέον εφικτό. Αξιοποιώντας τις σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις, αλλά και την επιστημονική μεθοδολογία που μας επέτρεψε να τις ξεκλειδώσουμε και να τις επεξεργαστούμε, γίνεται εφικτή η αλλαγή του πολιτισμικού ρεύματος από μια κοινωνία επιβίωσης και ανταγωνισμού, σε μια κοινωνία κοσμικής συνείδησης.

Για να φτάσουμε εκεί θα πρέπει να έχουμε ατομική συνείδηση (το γνωστό μας "γνῶθι σαὐτόν" που αποδίδεται στον Χείλωνα Δαμαγήτου τον Λακεδαιμόνιο, αν και μερικοί το αποδίδουν στον Πλάτωνα), κοινωνική συνείδηση (ή θα γκρεμίζουμε κάθε σύνορο και θα ζήσουμε σαν μια μεγάλη οικογένεια, ή θα αφανιστούμε χωριστά), και πλανητική συνείδηση (σεβασμός για τη Γη και τους υπόλοιπους κατοίκους της, που στην τελική μας συντηρεί). Όλα αυτά θα μας οδηγήσουν τελικά στην απόκτηση Συμπαντικής συνείδησης, δηλαδή να συνειδητοποιήσουμε την πραγματική μας θέση στην απεραντοσύνη του Σύμπαντος και των ευθυνών που μας καταλογίζονται. Έτσι θα μπορέσουμε να εξελιχθούμε από τον Άνθρωπο τον Σοφό (Homo Sapiens) στον Άνθρωπο τον Συμπαντικό (Homo Universalis). Δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Ή θα ξεπεράσουμε τους σύγχρονους εαυτούς μας και θα εξελιχθούμε σε μια συμπαντική οικογένεια, ή θα αφανιστούμε.

Πολύτιμος σύμμαχός μας, η τεχνολογία. Δεν μπορείς να εξελιχθείς πνευματικά σ' ένα περιβάλλον τεχνητής στέρησης, όπου αναγκάζεσαι να κάνεις ολοένα και πιο σκληρές θυσίες για ένα κομμάτι ψωμί. Με τη χρήση σύγχρονων τεχνολογικών θαυμάτων, όπως η ρομποτική, οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η τρισδιάστατη εκτύπωση, η νανοτεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη, μπορούμε να παρέχουμε σε κάθε άνθρωπο όλα όσα χρειάζεται για να έχει ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο. Ο κάθε άνθρωπος θα μπορεί να έχει πρόσβαση σε σπίτι, φαγητό, καθαρό νερό και φάρμακα, καθώς και σε εκπαίδευση, έρευνα, συμμετοχή και μεταφορές, με το χαμηλότερο δυνατόν περιβαλλοντικό αποτύπωμα, χωρίς την ανάγκη χρημάτων και κυβερνήσεων, και χωρίς να ανησυχεί μήπως κάποιος άλλος θα πεινάσει ή δε θα έχει στέγη, γιατί σε έναν πολιτισμό αφθονίας δε θα υπάρχουν άστεγοι να λιμοκτονούν, αλλά ούτε και λεφτάδες που θα απαιτούν τα πάντα. Με άλλα λόγια, ένας πνευματικός και πλανητικός κήπος της Εδέμ, έτοιμος να επεκταθεί και έξω απ' τη Γη.

Κι όμως δεν είναι ουτοπικό, γιατί ουτοπία δεν είναι να αναζητάς τρόπους για να γίνει η αλλαγή, αλλά να την περιμένεις ενώ κάνεις τα ίδια λάθη ξανά και ξανά. Μιλάω για ορθολογισμό, μιλάω για συνεργασία, μιλάω για συνείδηση, μα πάνω απ' όλα μιλάω για αλλαγή. Αλλαγή σ' εμάς. Αν θέλουμε να επιβιώσουμε, να λύσουμε τα προβλήματά μας, να εξελιχθούμε και να ταξιδέψουμε στα αστέρια, οφείλουμε να αλλάξουμε.

Και ξέρω έναν παππούλη 100 χρονών που θα χαρεί πολύ να μας πει περισσότερα γι' αυτό.

Αν τα καταφέρουμε, τότε θα είμαστε έτοιμοι να επεκταθούμε στο Σύμπαν και ν' αγγίξουμε τ' αστέρια. Έτσι δεν είναι; Σχεδόν, γιατί εδώ έρχεται και το τεχνολογικό εμπόδιο που πρέπει να υπερνικήσουμε. Δεν αναφέρομαι στο εχθρικό περιβάλλον του Διαστήματος, μιας και παραείναι αυτονόητο για να το αναφέρω. Μιλάω για τις αποστάσεις που πρέπει να διασχίσουμε, ειδικά εκείνες που χωρίζουν τ' αστέρια.

Ας υποθέσουμε ότι, επιτέλους, μετατρέπουμε τη Γη σ' έναν παράδεισο διανόησης και αδελφότητας. Κάτι σαν το Star Trek. Έχουμε λύσει κάθε πρόβλημα (ή έστω τα περισσότερα), έχουμε εξερευνήσει κάθε σπιθαμή του πλανήτη μας, έχουμε έρθει σ' επαφή με κάθε πλάσμα που ζει στον πλανήτη μας, και πλέον βάζουμε πλώρη για το Σύμπαν. Όχι μόνο επειδή μπορούμε, αλλά και επειδή δεν είναι καλή ιδέα να έχουμε πολλά αβγά σ' ένα καλάθι. Η εξερεύνηση και ο αποικισμός των πλανητών θα είναι σχετικά εύκολη υπόθεση. Ιδέες για το πώς να πάμε και πώς να ζήσουμε εκεί υπάρχουν ήδη, και σε μια αειφόρα κοινωνία αφθονίας θα 'ταν πιο εύκολο από ποτέ. Όμως οι αποστάσεις μεταξύ πλανητών μετριούνται σ' εκατομμύρια ή και σε δισεκατομμύρια χιλιόμετρα, και οι πλανήτες δεν μένουν σε μια μεριά. Παρόλα αυτά, σε μια οικονομία βάσει πόρων θα μπορούσαμε ν' αποικίζουμε όλο το Ηλιακό Σύστημα σε μερικές δεκαετίες, μιας και τα λεφτά δε θ' αποτελούν πλέον εμπόδιο.

Με τ' αστέρια, όμως, τι γίνεται; Αυτά τ' άτιμα βρίσκονται τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά από εμάς, και ακόμη και με τα καλύτερα διαστημόπλοια που μπορούμε να σχεδιάζουμε θα φτάσουμε εκεί μετά από εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ηλιακά πανιά και πυρηνικούς πυραύλους για να εξερευνήσουμε το Ηλιακό Σύστημα, αλλά δεν αρκούν για διαστρικά ταξίδια. Ακόμη και με τα καλύτερα μέσα που έχουμε ήδη στη κατοχή μας, θα μπορέσουμε να φτάσουμε μόλις το 20% της ταχύτητας του φωτός, που είναι όντως εκπληκτική ταχύτητα για τα σημερινά δεδομένα, αλλά και πάλι θα θέλουμε δεκαετίες για να φτάσουμε στα κοντινότερα αστέρια. Ίσως αυτό να μην είναι πρόβλημα για τους ανθρώπους του μέλλοντος, που ίσως να ζουν για πολύ περισσότερο χρόνο και θα έχουν στη διάθεσή τους ακόμη ταχύτερα σκάφη. Μπορούμε να φτάσουμε ακόμη και το 99,9% της ταχύτητας του φωτός, με την οποία θα φτάναμε στον Άλφα Κενταύρου σε "μόλις" 4 χρόνια. Παρόλα αυτά, όσο σκληρά και να προσπαθήσουμε, δε θα μπορέσουμε ποτέ να φτάσουμε το 100% της ταχύτητας του φωτός.
 
Χάρη στο Παράδοξο των Διδύμων, το ταξίδι με την ταχύτητα του φωτός μπορεί να λειτουργήσει ως ελιξήριο της ζωής. Όλα τα ρολόγια που υπάρχουν στο διαστημόπλοιο, μηχανικά και βιολογικά, χτυπούν σε πιο αργό ρυθμό, με αποτέλεσμα το πλήρωμα του σκάφους να γερνά πιο αργά απ' τις οικογένειες τους και τους φίλους τους που άφησαν πίσω στη Γη. Ένα ταξίδι στο κέντρο του Γαλαξία θα διαρκούσε μόλις 21 χρόνια (χρόνος σκάφους). Προς τον Γαλαξία της Ανδρομέδας, 28 χρόνια. Ο γύρος του Σύμπαντος, 56 χρόνια. Μέσα σε μια ανθρώπινη ζωή, θα έχουμε διασχίσει το Σύμπαν, αν φυσικά δεν επεκτεινόταν με ολοένα και μεγαλύτερη ταχύτητα. Με μια προϋπόθεση. Να μη βγούμε απ' το σκάφος, να μη σταματήσουμε το σκάφος. Όταν τελειώσουμε τον γύρο του Σύμπαντος σε 56 χρόνια και επιστρέψουμε στη Γη, θα έχουν περάσει δισεκατομμύρια χρόνια. Μέχρι τότε, οι άνθρωποι θα έχουν πεθάνει ή εγκαταλείψει τη Γη, η οποία με τη σειρά της θα έχει απανθρακωθεί απ' τον θάνατο του Ήλιου. Αν βάλουμε πλώρη προς τ' αστέρια, δε θα επιστρέψουμε πίσω στη Γη.

Αν θέλουμε να φέρουμε τ' αστέρια κοντά μας και να τα κάνουμε αναπόσπαστο κομμάτι της κοσμικής μας πλέον ζωής, ίσως χρειαστεί να κάνουμε το ανέφικτο. Να trollάρουμε τον αγαπητό μας Άλμπερτ Αϊνστάιν και να βρούμε τρόπο να ξεπεράσουμε την ταχύτητα του φωτός! Ακούγομαι σαν να με βάρεσε κατακούτελα το Star Trek, μα ήδη υπάρχουν επιστήμονες που το μελετούν σοβαρά το ενδεχόμενο αυτό. Ίσως καταφέρουμε να φτιάξουμε αστρόπλοια εξοπλισμένα με Προωθητήρες Alcubierre για να ξεπερνάμε την ταχύτητα του φωτός χωρίς παράλληλα να παραβιάζουμε το κοσμικό αυτό όριο (!), αν και θα χρειαστούμε γνώσεις, εργαλεία και ενέργεια που σήμερα δεν μπορούμε ούτε καν να φανταστούμε. Ίσως χρησιμοποιήσουμε το Φαινόμενο Casimir για να κατασκευάσουμε διαστρικούς αυτοκινητόδρομους "αραιού χώρου", όπου το κοσμικό όριο ταχύτητας θα είναι μεγαλύτερο. Ίσως ακόμη καταφέρουμε να φτιάξουμε σκουληκότρυπες, γέφυρες τεσσάρων διαστάσεων που θα μας επέτρεπαν να συνδέσουμε όλα τ' άστρα του Γαλαξία μας (και ίσως όλους τους γαλαξίες σ' όλο το Σύμπαν), δημιουργώντας έναν εγκέφαλο κοσμικών διαστάσεων και δυνατοτήτων. Ένα δίκτυο σκουληκότρυπων θα χρησίμευε όχι μόνο στα ταξίδια, αλλά και στις επικοινωνίες, επιτρέποντας σε μακρινούς κόσμους να επικοινωνούν μεταξύ τους. Βασικά, τι λέω; Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως βάση για έναν κοσμικό υπολογιστή, κάτι σαν τον Κοσμικό ΑΚ απ' την "Τελευταία Ερώτηση" του Ισαάκ Ασίμοφ. Βέβαια ακόμα δεν ξέρουμε πως να φτιάξουμε μια σκουληκότρυπα, αν βέβαια είναι εφικτό κάτι τέτοιο. Πάντως, δεν αποκλείεται να βρεθούν νέοι τρόποι που να μας επιτρέψουν μια μέρα στο μέλλον να ξεπεράσουμε την ταχύτητα του φωτός, όπως επίσης δεν αποκλείεται τόση ώρα να λέω βλακείες.

Ακόμη κι αν καταφέρουμε να δραπετεύσουμε απ' το σύγχρονο πλαστικό περιβάλλον, απ' τα βαρυτικά δεσμά του πλανήτη μας, ακόμη κι απ' τους περιορισμούς του εγκεφάλου μας και των αισθήσεών μας (ακόμη κι αν χρειαστεί να γίνουμε cyborg, υβρίδιο ανθρώπου και μηχανής, για να το καταφέρουμε), θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας την ίδια μας τη φύση. Ο νους μας και η κοινωνία μας θα είναι χωροχρονική, μα το σώμα μας υλικό. Ο άνθρωπος είναι υλικό βιολογικό ον, με ανάγκες και αδυναμίες. Μπορούμε να τις περιορίσουμε μέσω της γενετικής μηχανικής και να γίνουμε γενετικοί υπεράνθρωποι, επιτρέποντάς μας να προσαρμοστούμε καλύτερο στο περιβάλλον του κάθε πλανήτη, μα ίσως να μην είναι αρκετό για να κατακτήσουμε το Σύμπαν. Ένα μηχανικό σώμα, απ' την άλλη, θα 'ναι πολύ πιο ανθεκτικό στις αποστάσεις και στις κακουχίες του Διαστήματος, καθώς και πολύ πιο ελεύθερο απ' το βιολογικό, επιτρέποντας μας ν' αγκαλιάζουμε το Σύμπαν, να γίνουμε ένα με αυτό. Δε θα κατασκευάσουμε αστρόπλοια. Θα είμαστε εμείς οι ίδιοι αστρόπλοια.

Όμως οι πειραματισμοί θα συνεχιστούν. Πάντα θα βρεθεί κάτι καλύτερο για να διαδεχθεί το παλιό. Τα σώματα μας δε θα είναι από κύτταρα όπως είναι σήμερα, μα από μέταλλο, από πλαστικό, ακόμη κι από κρύσταλλο. Κρυστάλλινες οντότητες, όπου θα εξερευνούν το Σύμπαν και θα παίζουν ανάμεσα στ' άστρα και στα νεφελώματα. Ακόμη και η ιδέα ενός σταθερού σώματος θα ξεπεραστεί. Δε θα είμαστε μεμονωμένα άτομα όπως είμαστε τώρα, μα νεφελώδες συλλογές από πικορομπότ ή και φεμτορομπότ ή κάτι αντίστοιχο (ακόμη και η νανοτεχνολογία και τα νανορομπότ θα ξεπεραστούν) που θα απλώνουν τη διάνοια τους σ' ολόκληρο το Σύμπαν. Κάτι σαν το Μαύρο Νέφος του Βρετανού αστρονόμου Φρεντ Χόιλ. Χάρη σ' εμάς, το ίδιο το Σύμπαν θα αποκτήσει ζωή και νοημοσύνη, αν δεν την έχει ήδη αποκτήσει. Ίσως ακόμη και αυτό να μην είναι παρά μια γέφυρα, ένα πέρασμα στο επόμενο στάδιο της εξέλιξης μας. Σε ενεργειακές μορφές ζωής ή/και σε πολυδιάστατες χωροχρονικές οντότητες, απαλλαγμένες από κάθε υλιστικό περιορισμό, που θα χρησιμοποιούμε τον ίδιο τον χωροχρόνο ως προέκταση του εαυτού μας. Δε θα χρειάζεται καν να ταξιδεύουμε στο Σύμπαν. Θα είμαστε ένα με το Σύμπαν. Θα είμαστε το Σύμπαν!

Και ακόμη και αυτό... δε θα είναι... παρά μόνο η αρχή... 

Ίσως ο Καρέλεν να είχε δίκιο. Ίσως όντως τ' αστέρια δεν είναι για τον άνθρωπο. Αλλά αν θέλουμε να είμαστε πιο συγκεκριμένοι και ρεαλιστές, θα λέγαμε ότι τ' αστέρια δεν είναι για τον σύγχρονο υλιστή άνθρωπο, που ζει σ' ένα περιβάλλον αρπαγής και ανταγωνισμού, με μόνη του αξία το βραχυπρόθεσμο χρηματικό κέρδος. Αυτός ο τρόπος σκέψης όχι μόνο έρχεται σε πλήρη σύγκρουση με την κοσμική αρμονία, μα πριονίζει την ίδια την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Τα στοιχεία που μας αποτελούν, όπως το ασβέστιο και ο άνθρακας, δημιουργήθηκαν στις πυρηνικές καρδιές των άστρων πριν από δισεκατομμύρια χρόνια. Αν θέλουμε να επιστρέψουμε πίσω στις αστρικές μας ρίζες, οφείλουμε ν' αλλάξουμε. Να αναθεωρήσουμε τις σχέσεις μας με το περιβάλλον, με τους συνανθρώπους μας, με την επιστήμη, με τον πλανήτη μας, με το ίδιο το Σύμπαν. Με τη γέννηση της νέας συμπαντικής συνείδησης που θα εξελίξει τον σύγχρονο Homo Sapiens στον Homo Universalis, θα έρθει και η μέρα που θα μπορέσουμε να πούμε: "Ναι, ο άνθρωπος ανήκει στ' αστέρια".