Σαν έντομα σε παλάμη

Χαλλογουίν του κάποτε μελλοντικού 2025 σήμερα, οπότε τι καλύτερο από μια ιστορία τρόμου; Και ναι, είχα Χαλλογουίν και στο χωριό μου.

Από τότε που κοιτάξαμε μέσα απ' τα τηλεσκόπια μας αυτά τα περιπλανώμενα φωτεινά σημαδάκια στον νυχτερινό ουρανό που ονομάζουμε «πλανήτες», κι ανακαλύψαμε ότι δεν είναι υπερφυσικές οντότητες αλλά κόσμοι σαν τον δικό μας, αρχίσαμε να αναρωτιόμαστε αν είναι ερημικοί κόσμοι ή αν κατοικούνται από παράξενα φυτά, ζώα και ανθρώπους σαν τον δικό μας. Σύντομα ανακαλύψαμε ότι τα αστέρια που βλέπουμε στον νυχτερινό ουρανό δεν είναι αρχαίοι θεοί αλλά ήλιοι σαν τον δικό μας, με τους δικούς τους πλανήτες και τα δικά τους φεγγάρια, κι έτσι αρχίσαμε να αναρωτιόμαστε για το πώς θα μπορούσε να είναι η ζωή σ' αυτούς τους μακρινούς κόσμους.

Η ανακάλυψη ότι δεν είμαστε μόνοι μας στο Σύμπαν θα ήταν η σημαντικότερη στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία, ίσως πιο σημαντική κι από τότε που ανακαλύψαμε ότι δεν είμαστε το κέντρο του Σύμπαντος. Το Σύμπαν είναι απέραντο κι αρχαίο, γεμάτο από αμέτρητα αστέρια, πλανήτες και νεφελώματα, καθώς και μ' όλα τα απαραίτητα στοιχεία και περιβάλλοντα που χρειάζεται η ζωή για να εξελιχθεί σε ορισμένους απ' αυτούς τους κόσμους. Θεωρητικά, τα πάντα θα μπορούσαν να βρεθούν εκεί έξω, από ταπεινά μικρόβια μέχρι εξωτικούς διαστημικούς πολιτισμούς.

Ο 21ος αιώνας ήταν η εποχή που η ατελείωτη αναζήτησή μας για τα κοσμικά μας ξαδέλφια άρχισε επιτέλους να καρποφορεί. Μέχρι τα μέσα του αιώνα, και χάρη στους πιο προηγμένους ανιχνευτές, τα ρόβερ, τα τηλεσκόπια και τις τεχνητές νοημοσύνες που εξερευνούν το Ηλιακό Σύστημα και σαρώνουν τους αστρικούς μας γείτονες, ανακαλύψαμε μικρόβια στον Άρη, υδάτινα οικοσυστήματα στην Ευρώπη και τον Εγκέλαδο, εξωτικές μορφές ζωής που μοιάζουν με σκουλήκια στον Τιτάνα, ακόμη και βιο-υπογραφές στις ατμόσφαιρες μακρινών εξωπλανητών, ενώ έχουμε ακόμη και τραβήξει καθαρές φωτογραφίες εξωπλανητών που μοιάζουν με τη Γη, με ωκεανούς και πράσινες ηπείρους. Ναι, υπάρχει ζωή εκεί έξω! Η Γη δεν είναι ο μόνος κόσμος που έχει ευλογηθεί με το χάρισμα της ζωής. Μια θαυμάσια περίοδος για να ζει κανείς.

Κι όμως, παρά το γεγονός ότι βομβαρδιζόμασταν από τόσες ιστορικές ανακαλύψεις, δε λάβαμε ούτε ένα εξωγήινο σήμα από κανένα μακρινό αστέρι, δεν εντοπίσαμε ούτε μία τεχνο-υπογραφή από μολυσμένη ατμόσφαιρα εξωπλανητών, δεν ανακαλύψαμε ούτε ένα εγκαταλελειμμένο εξωγήινο διαστημόπλοιο κάπου στο Ηλιακό μας Σύστημα, δεν πετύχαμε ούτε μία γιγα-κατασκευή να περικλείει άλλα αστέρια, δε βρήκαμε απολύτως τίποτα που να υποδηλώνει την ύπαρξη εξωγήινων πολιτισμών. Είναι λες κι αφθονήσει η ζωή αλλά σπανίζει η νοημοσύνη. Κι όχι απλά σπανίζει, αλλά περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στη Γη. Φαίνεται ότι, σε ένα τόσο τεράστιο κι αρχαίο σύμπαν, είμαστε όντως μόνοι.

Η ιδέα του να είμαστε μόνοι ήταν τόσο τρομακτική, που πολλοί επιστήμονες αρνήθηκαν να την αποδεχτούν. Πώς είναι δυνατόν; Και γιατί; Δεν είναι δυνατόν να είμαστε μόνο μας, σωστά; Πού είναι όλοι τους; Τι γίνεται εδώ; Αυτή η έλλειψη ανακαλύψεων οδήγησε σε ανησυχητικές σκέψεις. Υπάρχει κάτι εκεί έξω που εμποδίζει την εμφάνιση προηγμένων πολιτισμών; Αν ναι, τι θα μπορούσε να είναι αυτό; Είναι όντως η νοημοσύνη καταδικασμένη να αυτοκαταστρέφεται; Και τι γίνεται με εμάς; Υπάρχει κάποιο είδους μεγάλο φίλτρο μπροστά μας; Είμαστε απλώς καταδικασμένοι να καταστρέψουμε τους εαυτούς μας με τα εργαλεία και τα μέσα μας, ό,τι και να κάνουμε; Οικολόγοι, ακτιβιστές και φιλόσοφοι έχουν ενστερνιστεί την πιθανότητα να είμαστε όντως μόνοι μας, και την έχουν χρησιμοποιήσει ως μέσο για να μας προειδοποιήσουν ότι αν είναι αλήθεια, αν όντως είμαστε το μόνο νοήμον είδος σ' ολόκληρο το Σύμπαν, τότε οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί, να σταματήσουμε τους πολέμους και την καταστροφή του περιβάλλοντος, να γίνουμε μια παγκόσμια αδελφότητα, και να τολμήσουμε να επεκταθούμε προς τ' αστέρια για να εξασφαλίσουμε τη μακροπρόθεσμη επιβίωσή μας.

Κι όμως, πολλοί επιστήμονες απέρριψαν την ιδέα του να είμαστε μόνοι. Το ότι δεν έχουμε βρει εξωγήινους πολιτισμούς εκεί έξω δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν καν. Ίσως απλώς δεν τους έχουμε βρει ακόμα και τίποτα παραπάνω. Ή ίσως απλώς να έτυχε να είμαστε το πιο εξελιγμένο είδος στη δική μας γαλαξιακή γωνιά, κι οι πλησιέστεροι γείτονές μας να βρίσκονται ακόμα στη Λίθινη ή στη Βιομηχανική Εποχή. Ή ίσως, αν κάναμε ακόμη πιο αισθητή την παρουσία μας εκεί έξω ουρλιάζοντας αρκετά δυνατά, κάποιος θα μας άκουγε. Αυτός ήταν ο στόχος της Μεγάλης Κραυγής, ενός παγκόσμιου project να εκπέμψουμε την ίδια μας την ύπαρξη στα πέρατα του Σύμπαντος, χρησιμοποιώντας τα ραδιοτηλεσκόπια μας για να στείλουμε σήματα και μηνύματα σε προσεκτικά επιλεγμένα αστέρια που είναι το πιο πιθανό να έχουν πλανήτες με πολιτισμούς αρκετά προηγμένους για να επικοινωνήσουν μαζί μας. Και μια μέρα του 2060, μετά από χρόνια υπομονετικής εκπομπής κι ακρόασης, τελικά λάβαμε ένα σήμα.

Μετά από μακροχρόνιες και σχολαστικές αναλύσεις για να βεβαιωθούμε ότι δεν προήλθε από ανθρώπινα μέσα ή από κάποιο αστρονομικό φαινόμενο, όπως δορυφόρους ή μακρινές εκρήξεις σουπερνόβα, οι επιστήμονες μπόρεσαν να καταλήξουν στο ασφαλές πλέον συμπέρασμα ότι ναι, το σήμα που λάβαμε ήταν πράγματι τεχνητό. Κάποιος μας άκουσε και μας έστειλε μια απάντηση. Κάποιος εκεί έξω μίλησε μαζί μας. Μια απάντηση. Ένα μήνυμα από έναν άλλο, κόσμο. Αν κι οι επιστήμονες δεν το είχαν ακόμη αποκρυπτογραφήσει τελείως, το σήμα από μόνο του ήταν υπεραρκετό για να κάνει τους πάντες να χοροπηδούν από χαρά. Ενωμένη, η ανθρωπότητα γιόρταζε με πυροτεχνήματα και πάρτι σ' όλον τον πλανήτη. Μετά από τόσα χρόνια αναζήτησης, επιτέλους έχουμε την απάντηση. Δεν είμαστε μόνοι!

Αλλά όταν οι επιστήμονες κατάφεραν να αναλύσουν το σήμα και να αποκρυπτογραφήσουν το μήνυμα, ανακάλυψαν με τρόμο ότι δεν ήταν απάντηση στο κάλεσμά μας για επικοινωνία. Ήταν αίτημα για σιωπή!

"Παιδιά της Γης, λάβαμε τα σήματά σας. Σταματήστε αμέσως τις μεταδόσεις γιατί θα σας ακούσουν."

Για μισό λεπτό, τι συμβαίνει εδώ; Ποιος θέλει να ησυχάσουμε; Γιατί; Ποιοι θα μας ακούσουν; Σε ποιους αναφέρεται; Σε τι αναφέρεται; Ποιοι είναι αυτοί; Τι τους κάνει τόσο τρομακτικούς; Σε τι είδους κίνδυνο θέσαμε άθελά μας τους εαυτούς μας; Μα ακόμη κι αυτό ήταν μόνο η αρχή. Σύντομα, η ανθρωπότητα άρχισε να λαμβάνει παρόμοια σήματα από παντού. Κατά την αποκρυπτογράφηση τους, ανακαλύψαμε ότι ήταν προειδοποιήσεις, τρομακτικές κραυγές για βοήθεια σαν να τους επιτίθεται... κάτι, ακόμη κι αποχαιρετισμοί από άλλα είδη με τα οποία δεν είχαμε έρθει σε επαφή. Ο ουρανός γέμισε από φωνές, κι όλες γεμάτες φόβο, τρόμο κι απελπισία.

Σύντομα έγινε σαφές ότι αυτά τα μηνύματα έδειχναν ότι κάτι τρομερό συμβαίνει εκεί έξω αυτή τη στιγμή, και μπορεί ό,τι και να είναι να έρχεται προς εμάς. Στρέψαμε έτσι τα τηλεσκόπια μας στο κοσμικό άγνωστο για να ανακαλύψουμε τι συμβαίνει εκεί έξω, ποιοι είναι "Αυτοί", τι είναι "Αυτοί", και σε τι είδους κίνδυνο βρισκόμαστε. Ό,τι κι αν είναι, πρέπει να το βρούμε πριν μας βρει αυτό πρώτα. Την ίδια ώρα, όλα τα έθνη συμφώνησαν να αφήσουν στην άκρη τις διαφορές τους και να συνεργαστούν για να προστατέψουμε εμάς και τον πλανήτη μας από μια πρωτόγνωρη στην ιστορία του ανθρώπου απειλή. Μια εισβολή εξωγήινων. ΗΠΑ και Ρωσία, Κίνα κι Ιαπωνία, Πακιστάν κι Ινδία, Ισραήλ και Παλαιστίνη, Ελλάδα και Τουρκία, μαύροι και λευκοί, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι, είμαστε όλοι μαζί και θα πολεμήσουμε ενωμένοι ενάντια σε ό,τι τολμήσει να πατήσει το πόδι του εδώ. Δεν είμαστε μόνοι. Έχουμε ο ένας τον άλλον. Είμαστε μαζί. Θα νικήσουμε!

Μα αλίμονο, μεγάλα λόγια από μικροσκοπικά πλασματάκια. Χωρίς απολύτως καμία προειδοποίηση, ο ουρανός σ' όλη τη Γη άλλαξε ξαφνικά χρώμα. Το φυσικό κι οικείο μπλε που γνωρίζουμε κι αγαπάμε αντικαταστάθηκε από ένα απόκοσμο μείγμα βαθύ μπλε, ροζ και μοβ χρωμάτων να συνυφαίνονται με έναν οργανικό τρόπο, λες κι ήταν ζωντανό. Απ' το πουθενά, στους ουρανούς της μικρής Γης εμφανίστηκαν γιγάντια, ομόκεντρα κυκλικά σχέδια, απ' όπου έρεαν κύματα με ακτινωτό τρόπο και με γραμμικές μορφολογίες, να παρουσιάζουν ένα είδους οργανική φύση σαν από ζελατίνη. Για πολλούς, έμοιαζαν με σμήνος από κοσμικές μέδουσες σε πορεία σύγκρουσης με τη Γη. Άλλοι περιέγραψαν τις μορφές αυτές σαν εξωγήινα μάτια να μας παρακολουθούν. Και για άλλους, ήταν λες και ζωντάνεψε η ίδια η πραγματικότητα, σαν να ξύπνησε ο ίδιος ο χωροχρόνος από έναν αιώνιο ύπνο. Ό,τι κι αν είναι αυτά τα... πράγματα, τώρα καλύπτουν τον πλανήτη μας, σαν ένας άνθρωπος που κρατάει ένα μικρό έντομο στην παλάμη του και το καλύπτει κάτω απ' τα δάχτυλά του.

Αυτή η τεράστια, εξωτική, απόκοσμη, εντελώς αλλόκοτη οντότητα τρομοκρατούσε όλους τους πολίτες της μικροσκοπικής μας Γης. Οι πιο πολλοί ούρλιαζαν πανικόβλητοι και προσπαθούσαν ανώφελα να κρυφτούν απ' αυτά. Άλλοι προσευχόντουσαν σε όποιον θεό πίστευαν, με την ελπίδα έρθει και να διώξει αυτά τα απόκοσμα λάθη της φύσης. Άλλοι έμεναν ακίνητοι και το μόνο που μπορούσαν να κάνουν είναι να τα κοιτούν με δέος και τρόμο. Κι άλλοι, υπό τον δικαιολογημένο φόβο του κοσμικού αυτού αγνώστου, προτίμησαν να αυτοκτονήσουν.

Αλλά οι επιστήμονες σύντομα συνειδητοποίησαν με τρόμο τι είναι αυτή η παράξενη οντότητα. Είναι Αυτοί. Μας άκουσαν. Μας βρήκαν. Είναι εδώ. Και τώρα είμαστε στο έλεός τους, σαν έντομα στις παλάμες τους.

Φωτογραφίες από SimCity 4. Εξωγήινη οντότητα από Melodysheep.

Ένας Δάσκαλος από αστρόσκονη

"Ο μέτριος δάσκαλος μιλάει. Ο καλός δάσκαλος εξηγεί. Ο εξαιρετικός δάσκαλος δείχνει. Ο μεγάλος δάσκαλος εμπνέει."
Γουίλιαμ Άρθουρ Γουόρντ, 1921-1994, Αμερικανός συγγραφέας αυτοβοήθειας

Στο κείμενο που είχα γράψει για τον μεγάλο Βαγγέλη Παπαθανασίου, είχα πει ότι έχουμε μάθει να πιστεύουμε πως ό,τι σχηματίσει την προσωπικότητά μας, το εμείς μας και τη ζωή μας, αποτελείται αποκλειστικά και μόνο από εμάς και μόνο εμάς, λες κι είμαστε εντελώς αποκομμένοι απ' τους ανθρώπους, το περιβάλλον και τα γεγονότα που συνεχώς μας περιβάλουν. Όχι ότι περίμενα τίποτα καλύτερο από ένα πολιτισμικό ρεύμα που βάζει το εγώ πάνω απ' το εμείς κι έχει κάνει σημαία τον ατομικισμό, αφήνοντάς μας έτσι μόνους κι απαθείς σ' έναν ωκεανό ανθρώπων και συμβάντων. Στην πραγματικότητα, όμως, κανείς δεν είναι μόνος του. Ακόμη κι όταν είμαστε κάπου μόνοι μας, με μόνη συντροφιά τις σκέψεις μας, μας συντροφεύουν άνθρωποι που με τον δικό τους μοναδικό τρόπο έχουν γίνει ένα με την ζωή μας και με την ίδια μας την ύπαρξη. Οι γονείς μας, τα αδέλφια μας, οι φίλοι μας, αγαπημένοι μας συμμαθητές, συμφοιτητές και συνάδελφοί, το πολύ ξεχωριστό μας ταίρι, τα παιδιά μας γενικά όλοι όσους έχουν κερδίσει επάξια την εμπιστοσύνη μας κι έχουμε επιτρέψει να ενσωματωθούν με εμάς, να γίνουν αναπόσπαστα κομμάτια της ζωής μας, σαν ξεχωριστοί γαλαξίες που συγκρούονται και συγχωνεύονται για να σχηματίσουν έναν μεγαλύτερο και πιο πλούσιο γαλαξία. Ανάμεσά τους και κάποιοι ξεχωριστοί άνθρωποι που ζουν για να προσφέρουν και που τους έχουμε αγκαλιάζει κι αγαπήσει, που τους έχουμε κάνει επίτιμα μέλη της οικογένειάς μας, κι ας μην έχουμε μοιραστεί ποτέ το φαγητό μας και το σπίτι μας. Οι δάσκαλοι.

Συνήθως όταν ακούμε τη λέξη "δάσκαλος", μας έρχεται στο νου ένας καλοντυμένος κύριος σε μια τάξη στο σχολείο που διδάσκει νέα πράγματα στα παιδιά, αποτελώντας ουσιαστικά γέφυρα μεταξύ των βιβλίων και των μυαλών των μαθητών. Στην πραγματικότητα, δάσκαλος μπορεί να είναι ο καθένας. Μια ευγενική κυρία στο νηπιαγωγείο που μαθαίνει στα παιδιά μας να γράφουν και να δημιουργούν, ένας φιλικός παππούλης που διδάσκει στα γειτονόπουλα πώς ήταν η πόλη όταν ήταν κι εκείνος παιδί, ένας youtuber που χρησιμοποιεί το κανάλι του για να διδάξει αστροφυσική ή ιατρική, ένας άγνωστος περαστικός που προσφέρει συμβουλές καθισμένος σ' ένα πεσουλάκι. Ακόμη κι εμείς οι ίδιοι μπορούμε να γίνουμε δάσκαλοι ακόμη κι όταν δεν το καταλαβαίνουμε. Όταν δίνουμε συμβουλές, όταν γινόμαστε αναμεταδότες γνώσεων κι εμπειριών, όταν προσφέρουμε στα παιδιά μας τη σκυτάλη της σοφίας που έχουμε συγκεντρώσει όλα αυτά τα χρόνια, γινόμαστε ουσιαστικά δάσκαλοι. Αυτό βέβαια μας βαραίνει και με την ευθύνη της συνέπειας και της ορθότητας που πρέπει να έχει ένας δάσκαλος, με τις θυσίες που πρέπει να κάνει, με τον χρόνο και την ενέργεια που πρέπει να αφιερώσει, και με όλα τα βάρη αυτού του ιερού καθήκοντος που οφείλει να κουβαλήσει.

"Ένας δάσκαλος, που προσπαθεί να διδάξει χωρίς να εμπνεύσει στον μαθητή την επιθυμία να μάθει, σφυρηλατεί ψυχρό σίδερο."
Χόρας Μαν, 1796-1886, Αμερικανός λόγιος & πολιτικός

Προφανώς λοιπόν και δεν μιλάμε για κάτι κλειστόμυαλα δασκαλάκια της κακιάς ώρας που δεν έχουν αυτή την ευθύνη, δεν έχουν καμία ιδέα πάνω στο τι διδάσκουν με αποτέλεσμα πολλές φορές να λένε άρες μάρες κουκουνάρες, κάνουν τη δουλειά αυτή αποκλειστικά και μόνο για έχουν μια δουλίτσα (ή για να πουλήσουν μούρη, όπως όντως έχω δει να κάνουν μερικοί), βασίζονται σε ό,τι είχαν μάθει πριν από 50 χρόνια κι αρνούνται πεισματικά να μάθουν νέα πράγματα, μετατρέπουν ακόμη και το πιο συναρπαστικό μάθημα σε αγγαρεία, και ξεσπάνε τα κόμπλεξ τους πάνω στα παιδιά μας με φωνές και με την πατροπαράδοτη βέργα. Μιλάμε για Δασκάλους. Με Δ κεφαλαίο. Με ανθρώπους που σέβονται κι αγαπούν αυτό που κάνουν, που θέλουν να κουβαλούν τα βάρη της ευθύνης της συνέπειας της διδασκαλίας, κι ας έχει σπάσει η πλάτη τους. Κάποιοι απ' αυτούς πηγαίνουν σε πολλά σχολεία την ημέρα, θυσιάσουν χρόνο και χρήματα και κοιμούνται στο αυτοκίνητό τους, γιατί βάζουν πάνω απ' όλα το καθήκον τους στη διδασκαλία. Κάποιοι άλλοι, με ήρεμη ψυχή και καθαρό νου, τορπιλίζουν το κατεστημένο με το να διδάσκουν "αιρετικές" κι άβολες αλήθειες που χαλάνε τη σούπα του κάθε γραβατοφορεμένου "μεσσία". Κι είναι και κάποιοι άλλοι που βρίσκονται στη πρώτη γραμμή της αιώνιας μάχης μεταξύ της γνώσης και της αμάθειας, σαν στρατηγοί και στρατιώτες ταυτόχρονα, με όπλο τους ένα τηλεσκόπιο κι ασπίδα ένα βιβλίο. Όλοι τους όμως έχουν μάθει πως ένας Δάσκαλος θα πρέπει πρώτα να 'ναι μαθητής. Να μην αρκείται μόνο στο να διδάσκει, αλλά και να ψάχνει, να ανακαλύπτει νέα πράγματα, να έχει πάντα το μυαλό του ανοιχτό, και να μαθαίνει τον κόσμο ακόμη και μέσω των ίδιων του των μαθητών. Όχι απλά να διδάξει τους μαθητές του, αλλά και να τους κάνει να θέλουν να μάθουν, να αγαπήσουν τη μάθηση, να γίνουν άξιοι συνεχιστές και διάδοχοι του έργου του. Και σήμερα θα σας μιλήσω για έναν τέτοιον Δάσκαλο.

"Η δημιουργική δραστηριότητα μπορεί να περιγραφεί σαν ένα είδος εκπαιδευτικής διαδικασίας, όπου ο δάσκαλος και ο μαθητής συνυπάρχουν στο ίδιο άτομο."
Άρθουρ Κέστλερ, 1905-1983, Ουγγροβρετανός συγγραφέας

Τον Δάσκαλο αυτόν τον γνώρισα το 1994, τη χρονιά που ανακάλυψα τον κόσμο της αστρονομίας. Είχα βρει τότε κάτι πεταμένα κομμάτια από λάμπα κι έφτιαξα έναν μικρό δορυφόρο απ' αυτά. Αμέσως έτρεξα στους δασκάλους μου στο Δημοτικό για να μοιραστώ τη νέα μου αυτή ανακάλυψη. Μόλις το έμαθε αυτό η μητέρα μου, με πήγε στο Ευγενίδιο Ίδρυμα να γνωρίσω έναν κύριο. Ο κύριος αυτός ήταν πολύ χαλαρός και πολύ φιλικός. Έζησε εμπειρίες κι ήξερε πράγματα που τότε δεν μπορούσα ούτε καν να φανταστώ, αλλά δεν με κοιτούσε αφ' υψηλού σαν μικρόψυχη σνομπαρία. Δεν ήταν υπερόπτης. Μιλήσαμε για αστρονομία και για το Διάστημα σαν να ήμασταν φίλοι. Είχα πάρει μαζί μου κι ένα παλιό βιβλίο, το "Διάστημα: Αστέρες, Πλανήτες και Διαστημόπλοια" της σειράς Παράθυρα στον Κόσμο, που μάλιστα το είχα κάνει φύλλο και φτερό απ' το πολύ διάβασμα. Όχι μόνο δεν τον πείραξε αυτό, αλλά μου είπε και το εξής: "Όσο ποιο πολλά βιβλία χαλάς, τόσο πιο μπροστά θα πας". Κάπου πάνω στη συζήτηση μου είχε πει ότι ένα χελιδόνι δεν φέρνει την άνοιξη. Εγώ του απάντησα ότι πολλά χελιδόνια μπορούν. Η μητέρα μου είπε ότι ξαφνιάστηκε ευχάριστα με αυτό που είπα και χαμογέλασε. Ήταν λες κι ένας πάνσοφος δάσκαλος να έμαθε κάτι καινούριο από έναν ταπεινό μαθητή.

Τ' όνομά του; Διονύσης Σιμόπουλος.

Αυτή ήταν η πρώτη μας συνάντηση, μα όχι κι η τελευταία. Ο Διονύσης δεν ήταν μονίμως κλεισμένος σ' ένα γραφείο κι αποκομμένος απ' τον υπόλοιπο κόσμο. Πάντα έβρισκε χρόνο για να υποδεχτεί στο γραφείο του τους μαθητές του που τον έχουν ως προσωπικό μέντορα κι ήρωα, πάντα τους άκουγε και πάντα τους έκανε να νιώθουν σαν το σπίτι τους. Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι δεν πρέπει ποτέ να συναντάς τους ήρωες σου ("never meet your heroes"), γιατί οι υψηλές σου προσδοκίες γι' αυτούς κι ο πραγματικός εαυτός που μπορεί να κρύβουν μπορεί να προκαλέσει έκρηξη πιο καταστροφική κι από έκρηξη που προκαλείται όταν φέρουμε σ' επαφή ύλη κι αντιύλη. Κι όμως εδώ δεν ισχύει. Ο Διονύσης ήταν ό,τι έδειχνε. Δεν ήταν κομπλεξικός. Και χάρη στο έργο του και την πραγματικά αστρική προσωπικότητά του είχε πολλούς μαθητές. Μαθητές που όχι μόνο τους αγκάλιασε, αλλά τους έδινε και τη σκυτάλη για να συνεχίσουν το έργο του. Πολλοί λένε ότι πετυχημένος είναι αυτός που βγάζει πολλά λεφτά, που είναι διάσημος, που πουλάει μούρη και κάνει τους πάντες δούλους και σκουπίδια του. Όχι. Πετυχημένος είναι αυτός που τιμά και κάνει περήφανο τον Δάσκαλό του, κι ενίοτε τον ξεπερνά.

Ο Δάσκαλος ήταν πάντα μαζί μας. Πάντα δίπλα μας και μέσα στον νου μας. Τον υποδεχτήκαμε και τον αγκαλιάσαμε χάρη στα άρθρα που έγραφε στο Έθνος της Κυριακής, σε σειρές όπως το Παράθυρο στο Σύμπαν που έβαζε η Εκπαιδευτική Τηλεόραση, σε CD-ROMs όπως το Πλανήτες και Δορυφόροι, σε βιντεοκασέτες όπως για το άστρο των Χριστουγέννων και τους εξωγήινους πολιτισμούς, στις συνεντεύξεις που έδινε στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο και στο Διαδίκτυο, και σ' όλα τα βιβλία που δεν σταματούσε ποτέ να γράφει. Και χάρη στη διδασκαλία του, στο χαμόγελό του και στην αγάπη του για το Σύμπαν, παραμένει ακόμη και σήμερα μαζί μας. Έχει γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας ακόμη και χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Αυτή άλλωστε είναι κι η ομορφιά των βιβλίων. Είναι πάντα εκεί, να σε περιμένουν, να γίνουν γέφυρες που σου επιτρέπουν να μπαίνεις στο μυαλό και να ακούσεις τη φωνή κάποιου. Κάποιου που μπορεί και να έχει πεθάνει πριν από πολύ καιρό.

Ο Δάσκαλος δεν είναι πια μαζί μας. Το πνεύμα του εγκατέλειψε το σώμα του τον Αύγουστο του 2022. Η είδηση του θανάτου του έπεσε σαν κεραμίδι στο κεφάλι μας, ακόμη κι όταν ήδη γνωρίσαμε ότι για χρόνια πολεμούσε το τέρας του καρκίνου κι ότι δεν θα ζούσε για πολύ. Κι όμως αυτό δεν τον ανησυχούσε και πολύ. Ήταν Επικούρειος. Ο Επίκουρος έλεγε ότι ο θάνατος είναι εκεί που βρίσκεται. Όσο είναι μακριά μας, δεν μας ενδιαφέρει. Αν επέλθει ο θάνατος, πάλι δεν μας ενδιαφέρει, γιατί εμείς θα έχουμε φύγει. Δεν ήθελε να τον θρηνήσουμε. Ακόμη και στο τέλος της ζωής του δεν έλειπε το χιούμορ του. Δύο ημέρες πριν ξεκινήσει το ταξίδι του στην αιωνιότητα, ζήτησε απ' την οικογένειά του να αλλάξει το cover photo στη σελίδα του στο Facebook με το κλασσικό "That's all, folks!" των Looney Tunes. Δεν ήθελε να στάξουν απ' τα μάτια μας δάκρυα λύπης που δεν είναι πια μαζί μας, μα δάκρυα συγκίνησης για όλα όσα μάθαμε και ζήσαμε μαζί του. Θυμάμαι μάλιστα η τελευταία ανάμνηση μαζί του ήταν πριν από μερικά χρόνια στο πλανητάριο, όπου με αναγνώρισε και με χαμόγελο μου είπε "Τι κάνεις; Καλά είσαι;". Και ξέρετε κάτι; Μου αρέσει αυτό σαν τελική ανάμνηση. Φιλικός μα και σκεπτικιστής, καλοσυνάτος χωρίς όμως να μασάει τα λόγια του, πάντα όμως μ' ένα χαμόγελο στα χείλη. Ένα αιώνιο χαμόγελο που πλέον θα το κοιτάμε στον ουρανό.

Ο Διονύσης συνήθισε να λέει. "Είμαστε όλοι μας αστρόσκονη, και κάποια μέρα θα ξαναγυρίσουμε στα άστρα. Κάποια μέρα θα υπάρξουν άλλοι κόσμοι, γεμάτοι με άλλα όντα, αστράνθρωποι σαν εμάς, που θα γεννηθούν από τις στάχτες ενός, κάποιου, πεθαμένου άστρου. Ενός άστρου που σήμερα το λέμε Ήλιο". Και μέρος της αστρόσκονης που θα αποτελέσει τα μελλοντικά άστρα και τους μελλοντικούς αστρανθρώπους θα 'ναι κι ο ίδιος ο Διονύσης. Σ' ευχαριστώ για όλα, Δάσκαλε. Και νομίζω πως ξέρω ποιο τραγούδι θα έχω στο νου μου όταν θα σε σκέφτομαι.

I feel it once again
It's overwhelming me
His spirit's like the wind
The angel guarding me
Oh, I know, oh, I know
He's watching over me
Oh, I know, oh, I know
He's watching over me

Στους επιστήμονες, λοιπόν...

"Έχω τη γνώμη ότι σωστά υποστηρίζεται ότι, ούτε οι Ηνωμένες πολιτείες, ούτε κανένα απ' τα υπόλοιπα έθνη μπορεί μονάχο του να λύσει τα σπουδαία προβλήματα που ταλανίζουν σήμερα τον κόσμο. Τα προβλήματα που βαραίνουν αυτή τη στιγμή - η σταθερή αύξηση του πληθυσμού, η εξάντληση των φυσικών μας πόρων, τα σκουπίδια που κινδυνεύουν να μας πνίξουν, η καταστροφή του περιβάλλοντος, η παρακμή των πόλεων, η ποιότητα της ζωής που ολοένα χειροτερεύει - είναι αλληλοεξαρτώμενα και παγκοσμίου χαρακτήρα.

Κάθε έθνος, όσο πλούσιο και αν είναι -σαν τις Ηνωμένες Πολιτείες- όσο μεγάλο και αν είναι -σαν τη Σοβιετική Ένωση- όσο πολυάνθρωπο και αν είναι -σαν την Κίνα- δεν μπορεί να λύσει τα προβλήματα αυτά δίχως αναφορά στον υπόλοιπο κόσμο. Μολονότι, λόγου χάρη, οι Ηνωμένες Πολιτείες σταθεροποίησαν τη στάθμη του πληθυσμού, καθάρισαν το έδαφός τους, το νερό που πίνουν, τον αέρα που αναπνέουν, σάρωσαν τα απορρίμματά τους, και ανακύκλωσαν τους φυσικούς τους πόρους, όλα αυτά δεν ωφέλησαν σε τίποτα εφόσον ο υπόλοιπος κόσμος δεν κατόρθωσε τίποτα απ' αυτά.

Τα προβλήματα αυτά, όσο μένουν άλυτα, θα βαραίνουν πάνω μας και θα μας καταθλίβουν με σταθερή επιτάχυνση της αθλιότητας κάθε χρόνο που περνά. Ωστόσο, για να τα λύσουμε, απαιτεί να πάψουμε να σκεφτόμαστε μέσα από στενά εθνικιστικά πλαίσια. Κανενός είδους τοπικιστική εθνική περηφάνια, οπουδήποτε στον κόσμο, κανενός είδους πατριωτική φλόγα εθνικιστικής κλίμακας, καμία σημαία, καμία προκατάληψη για χάρη μιας ιδιαίτερης τοπικιστικής κουλτούρας και παράδοσης, καμία πίστη σε καμία ανωτερότητα -προσωπική ή εθνική- δεν μπορεί να επιβληθεί πάνω στους ψυχρούς αριθμούς. Τα έθνη ολόκληρου του κόσμου πρέπει να συνεργαστούν για ν' αναζητήσουν τη δυνατότητα της αμοιβαίας ζωής, αλλιώς θα παραμείνουν διαχωρισμένα μεταξύ τους και εχθρικά το ένα προς το άλλο, για ν' αντιμετωπίσουν τη βεβαιότητα του αμοιβαίου θανάτου.

Ούτε και η συνεργασία μπορεί να 'ναι μια επισφαλής συμφωνία μεταξύ ίσων, μα επηρμένων, που ο καθένας τους θα 'ναι έτοιμος να προσβάλλει τον άλλο, να τον αδικήσει, έτοιμος να επωφεληθεί σε βάρος των άλλων. Τόσο ελάχιστος χρόνος απέμεινε, τόσο μεγάλοι έχουν γίνει οι κίνδυνοι της καταστροφής, ώστε δεν υπάρχει περιθώριο για παζαρέματα σε επιμέρους λεπτομέρειες, για ελιγμούς, ή για απειλές ανά πάσα στιγμή ότι θα τα μαζέψουμε και θα πάμε σπιτάκι μας. Η παγκόσμια συνεργασία πρέπει να πάρει τη μορφή μιας παγκόσμιας κυβέρνησης, που θα 'χει την ικανότητα να λαμβάνει και να εφαρμόζει τις αναγκαίες αποφάσεις, και ενάντια στην οποία, κανένα επιμέρους έθνος δε θα 'χει ούτε το δικαίωμα, ούτε τη δύναμη να σηκώσει τα όπλα.

Τυραννία; Ασφαλώς. Όπως ακριβώς είναι η τυραννία της Ουάσινγκτον πάνω στην Αλβανία, ή της Αλβανίας πάνω στη Νέα Υόρκη και της Νέας Υόρκης πάνω μου. Μολονότι ο καθένας από μας, προσωπικά, βασανίζεται από τις οικονομικές απαιτήσεις και ταλαιπωρείται απ' τις ατελείωτες απαιτήσεις της γραφειοκρατίας τριών διαφορετικών κυβερνητικών επιπέδων, εντούτοις τα δεχόμαστε όλα, στωικά λίγο πολύ, με τη σταθερή πεποίθηση πως η ζωή, διαφορετικά, θα ήταν χειρότερη. Ένα τέταρτο επίπεδο, θα ήταν ένα χαμηλό τίμημα που θα πληρώναμε για να διατηρήσουμε τον πλανήτη μας βιώσιμο.

Ποιος όμως πάνω στη Γη αντιλαμβάνεται καλύτερα το χαρακτήρα των προβλημάτων που μας περισφίγγουν; Σαν τάξη, οι επιστήμονες θα έλεγα. Αυτοί μπορούν να μετρήσουν, με μεγαλύτερη ακρίβεια και μεγαλύτερη σύνεση, την αποστράγγιση των φυσικών πόρων του κόσμου, την επίδραση και τις συνέπειες της παγκόσμιας μόλυνσης του περιβάλλοντος και τους κινδύνους μιας οικολογίας που μας κατακερματίζει.

Και ποιος, ή ποιοι πάνω στη Γη θα σήκωναν ρεαλιστικότερα στους ώμους τους ένα μεγάλο μερίδιο απ' την ευθύνη για τα προβλήματα που μας περισφίγγουν; Σαν τάξη, οι επιστήμονες θα έλεγα. Εφόσον πρόθυμα δέχονται ότι, χάρη σ' αυτούς μειώθηκε ο αριθμός των θανάτων, και χάρη σ' αυτούς κατορθώθηκε η εκβιομηχάνιση του κόσμου, το ίδιο πρόθυμα θα μπορούσαν να αποδεχτούν ένα μεγάλο μερίδιο απ' την ευθύνη για τα όχι και τόσο επιθυμητά παρεπόμενα που συνόδεψαν αυτές τις κατακτήσεις.

Και ποιος, ή ποιοι πάνω στη Γη θα μπορούσαν να δεχτούν να δείξουν το δρόμο προς την εξεύρεση λύσεων στα προβλήματα που μας περισφίγγουν; Σαν τάξη, οι επιστήμονες θα έλεγα. Σε ποιους άλλους μπορούμε να στηριχτούμε για την επεξεργασία ανθρωπιστικών συστημάτων για να μειωθούν οι πληθυσμοί, αποτελεσματικών μεθόδων πρόληψης ή ανάσχεσης της μόλυνσης του περιβάλλοντος, λεπτών "μεθόδων ανακύκλωσης" των φυσικών πόρων; Είναι φυσικό πως όλα τούτα θα στηριχτούν πάνω στη σταθερά αυξανόμενη σοφία με την οποία τούτη η γνώση εφαρμόζεται.

Και ποιος, ή ποιοι πάνω στη Γη έχουν τις μεγαλύτερες πιθανότητες να υψωθούν πάνω από τους περιορισμούς εθνικών ή εθνικιστικών προκαταλήψεων και να μιλήσουν στο όνομα της ανθρωπότητας σαν συνόλου; Σαν τάξη, οι επιστήμονες θα έλεγα. Τα έθνη του κόσμου είναι διαιρεμένα από άποψη αγωγής και πολιτισμού: από άποψη γλώσσας, θρησκείας, προτιμήσεων, φιλοσοφίας και κληρονομιάς - μα οπουδήποτε υπάρχει επιστήμη, αρκεί μονάχα να υπάρχει, είναι παντού η ίδια. Και οι επιστήμονες, οπουδήποτε και παντού, μιλούν την ίδια γλώσσα, την επαγγελματική γλώσσα τής επιστήμης και αποδέχονται τον ίδιο τρόπο σκέψης.

Στους επιστήμονες, λοιπόν, σαν τάξη, δεν πρέπει άραγε να στραφούμε, για να βρούμε τους ηγέτες που θα μας οδηγήσουν στον αγώνα για μια παγκόσμια κυβέρνηση;"

Ισαάκ Ασίμωφ (1920 - 1992), απ' το βιβλίο του "Σήμερα, αύριο και...".

Επιστήμη κι ηθική

"Ζούμε σε μια κοινωνία απολύτως εξαρτώμενη από την επιστήμη και την τεχνολογία, όπου σχεδόν κανένας δεν ξέρει τίποτα για την επιστήμη και την τεχνολογία."
Καρλ Σέιγκαν, 1934-1996, Αμερικανός αστρονόμος

Με αφορμή την πανδημία και το πώς έχει διαχειριστεί απ' τις κυβερνήσεις, την κλιματική κρίση και την ευθύνη που φέρει το τωρινό ενεργειακό κι οικονομικό μοντέλο, και τον κίνδυνο πυρηνικού ολοκαυτώματος στην Ουκρανία, αναδύεται από πολλούς το πολύ ενδιαφέρον θέμα της ηθικής του επιστήμονα και το πώς αυτή επηρεάζεται απ' το σημερινό σύστημα.

Πολλοί λένε ότι απ' τη στιγμή που οι επιστήμονες εργάζονται στο νοσηρό και καθαρά κερδοσκοπικό σύστημα που ζούμε σήμερα, είναι υποχρεωμένοι να σκέφτονται και να πράττουν αναλόγως για να μπορέσουν να ζήσουν. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τα ίδια μέσα που θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για τη βελτίωση και σωτηρία του Ανθρώπου απ' την καταστροφή του, τελικά να χρησιμοποιούνται για κοινωνικό και νοητικό έλεγχο, μετατροπή των ανθρώπων σε άβουλα κι υπερκαταναλωτικά ζόμπι, επιβολή αυταρχικών κι απάνθρωπων πολιτικών σε Ανατολή και Δύση, δημιουργία μηχανών μαζική δολοφονίας, αφαίρεση κάθε είδους δικαιωμάτων από ανθρώπους και ζώα, και μια ατελείωτη αλυσίδα επικίνδυνων εξουσιαστικών μεθόδων, που όλα μαζί έχουν και αντίστοιχα καταστροφικές συνέπειες, όπως την αποσταθεροποίηση του κλίματος της Γης, την πτώση της βιοποικιλότητας και την 6η Μαζική Εξαφάνιση που εμείς οι ίδιοι προκαλούμε, την έλλειψη εμπιστοσύνη κι επικοινωνίας ανάμεσά μας, κατάθλιψη, απελπισία, απαισιοδοξία για το μέλλον, ηθελημένη επιστροφή στο σκοταδισμό του παρελθόντος, πνευματική και διανοητική αυτοκτονία.

Όλα τα παραπάνω έχουν μια λογική βάση. Απλά σκεφτείτε τους επιστήμονες που δουλεύουν σε έρευνες νέων όπλων μαζικής καταστροφής, κάτι ακαδημαϊκούς που στην πραγματικότητα δεν γουστάρουν την πρόοδο γιατί δεν θέλουν να ξεκολλήσουν απ' τις πλέον γεμάτες μούχλα καρέκλες τους, αλλά κι όσους έχουν τα μέσα για να αλλάξουν τον κόσμο μα δεν το κάνουν. Αλλά ενώ το πρόβλημα δεν είναι η επιστήμη κι η τεχνολογία αλλά το πώς χρησιμοποιούνται απ' τη σημερινή διεφθαρμένη εξουσία, φτάσαμε τελικά στο σημείο να ρίχνουμε τα βέλη μας στην επιστήμη και στην τεχνολογία, αλλά όχι στην κάθε μορφής κι ιδεολογίας εξουσία που καταστρέφει την αξία τους με τον τρόπο που τα χρησιμοποιεί. Για κάποιο λόγο πιο εύκολο είναι να το παίξουμε "σκεπτικιστές" και "επαναστάτες" στο γιατρό και στο μικροβιολόγο, παρά στο βουλευτή και στον πρωθυπουργό.

Η ίδια επιστήμη και τεχνολογία που έφτιαξε τα πυρηνικά όπλα που παλαβοί σαν τον Πούτιν απειλούν να ρίξουν, είναι ακριβώς η ίδια επιστήμη και τεχνολογία που ήδη παράγει άφθονη ηλεκτρική ενέργεια και συμβάλει στην ιατρική και στην εξερεύνηση του Διαστήματος. Ένας υπολογιστής μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να κάνει θαύματα και να σώσει ζωές, μπορεί όμως και να χρησιμοποιεί για να πεθάνουν εκατομμύρια άνθρωποι και να καταδικάσει ακόμη περισσότερους σε πνευματικό θάνατο. Το ίδιο μαχαίρι που κόβει ψωμί είναι και το ίδιο που κόβει λαρύγγια, το ίδιο τσεκούρι που χτίζει πόλεις μπορεί να ξεκληρίσει οικογένειες, κι η ίδια γνώση που προστατεύει τον υπολογιστή σου από χάκερς μπορεί και να τον κάνει μπάτε σκύλοι αλέστε από κάθε λογής "κουτσομπόληδες". Το ότι γίνεται κατάχρηση της επιστήμης και της τεχνολογίας δεν οφείλεται στην ίδια την επιστήμη και την ίδια την τεχνολογία, αλλά οφείλεται σε ανθρώπους που δεν έχουν μάθει πώς να τις χειρίζονται σωστά κι υπεύθυνα ("οι μεγάλες δυνάμεις φέρνουν και μεγάλες ευθύνες", όπως λέει κι ο Spiderman), αλλά και σε κοντόφθαλμους ανθρώπους που κοιτάνε μόνο τα δικά τους ρηχά και βουτηγμένα στο αίμα συμφέροντα, στηρίζοντας έτσι ένα παρωχημένο κι αυτοκαταστροφικό σύστημα ιδεών κι αντιλήψεων, που με την πρώτη ευκαιρία μας πηγαίνει πίσω σε εποχές που φοβόμασταν ακόμη και τη σκιά μας.

Κι ενώ όντως ισχύει ότι οι επιστήμονες είναι κι αυτοί άνθρωποι με αδυναμίες και ανάγκες, η Ιστορία μα κι η σημερινή πραγματικότητα είναι γεμάτες με παραδείγματα ανθρώπων που πήγαν κόντρα στο εκάστοτε ρεύμα και τα θυσίασαν όλα (ακόμη και τη ζωή τους) στο όνομα της επιστήμης, της αλήθειας και της ανθρωπιάς. Χάρη σ' αυτούς ζούμε και δημιουργούμε σήμερα. Χάρη στους σημερινούς ήρωες της επιστήμης και της ανθρωπιάς, τα παιδιά μας θα ζήσουν και θα δημιουργήσουν. Και χάρη σ' αυτούς θα αποδράσουμε απ' τη σκατίλα του σύγχρονου και λατρεμένου (μπλιαχ) από πολλούς εκτρώματος στο οποίο ζούμε.

Η αλατένια κούκλα

"Ήρθαμε να εξερευνήσουμε τη Σελήνη, κι ανακαλύψαμε τη Γη."
- Μπιλ Αντερς, αστροναύτης της αποστολής Apollo 8

Μια φορά κι έναν καιρό, σ' ένα μαγαζί με παιχνίδια βρισκόταν μια κούκλα διαφορετική απ' τις άλλες. Δεν ήταν φτιαγμένη από πανί, ξύλο, μέταλλο ή πλαστικό, αλλά από αλάτι. Μια μέρα, η αλατένια αυτή κούκλα έφυγε απ' το μαγαζί για να εξερευνήσει τον κόσμο και για να ανακαλύψει τι πραγματικά είναι. Εξερεύνησε πόλεις και χωριά, λαγκάδια και κοιλάδες, βουνά και πεδιάδες. Τον χειμώνα έβλεπε το χιόνι και τα δέντρα να κοιμούνται. Την άνοιξε θαύμασε τα χρώματα των λουλουδιών και τη μουσική των πουλιών. Μια μέρα, και μετά από ένα επικό ταξίδι στη στεριά, η αλατένια κούκλα βρέθηκε μπροστά σε μια θάλασσα. Δεν είχε ξαναδεί κάτι παρόμοιο. Έμεινε ακίνητη κι έκπληκτη απ' το πόσο παράξενη, απέραντη και μοναδική ήταν. Δεν ήξερε το όνομά της κι έτσι την ρώτησε.

"Τι είσαι εσύ;"

Η θάλασσα, μ' ένα χαμόγελο γεμάτο καλοσύνη κι αγάπη, απάντησε.

"Έλα μέσα για να το ανακαλύψεις."

Έτσι, η αλατένια κούκλα έκανε το μεγάλο βήμα κι άρχισε να μπαίνει προς στη θάλασσα. Όμως όσο πιο βαθιά προχωρούσε, τόσο περισσότερο διαλυόταν και γινόταν ένα με εκείνη. Πρώτα τα πόδια της, μετά τα χέρια της και το σώμα της, έπειτα το κεφάλι της, όλα παραδινόντουσαν στην απεραντοσύνη της θάλασσας. Στο τέλος, έμεινε ένα μόνο μικρό κομμάτι απ' την κούκλα. Πριν διαλυθεί και το τελευταίο αυτό κομμάτι, η θάλασσα τη ρώτησε.

"Τώρα ξέρεις τι είμαι;"

Κι η κούκλα, γεμάτη χαρά και θαυμασμό, απάντησε.

"Τώρα ξέρω τι είμαι!"

(Το παραμύθι δεν είναι δικό μου, μα έπρεπε να το μοιραστώ μαζί σας. Ξέρω ότι πολλές διαφορετικές ερμηνείες μπορούν να αποδοθούν στο παραμύθι αυτό, μα αυτή είναι η δική μου. Στη προσπάθειά μας να μάθουμε τι πραγματικά είμαστε, ίσως χρειαστεί να βγούμε απ' τα συνηθισμένα και να εξερευνήσουμε άλλους εαυτούς πριν ανακαλύψουμε τον δικό μας. Όπως η ανθρωπότητα έπρεπε να βγει απ' τη Γη για ν' ανακαλύψει τον εαυτό της και τον πλανήτη της, έτσι κι εμείς ίσως χρειαστεί να πάμε έξω για να μάθουμε το μέσα, να ρωτήσουμε το εσύ για να βρούμε το εγώ, και να αφήσουμε τον εαυτό μας να γίνει ένα με τον ωκεανό της πραγματικότητας, ακόμη κι αν χρειαστεί να διαλυθούμε σαν την αλατένια κούκλα.)